ΕΡΓΑΣΙΑ
ΔΕΥΤΕΡΗ
. Οι σύγχρονες πόλεις εντάσσουν τις τελευταίες
δεκαετίες όλο και περισσότερο τον πολιτισµό στις προσπάθειές τους για την αντιµετώπιση
βασικών προβληµάτων του αστικού χώρου και για την τόνωση της οικονοµικής τους
δραστηριότητας.
- Παρουσιάστε τις βασικές
πολιτιστικές στρατηγικές αστικής αναβίωσης και εξετάστε κριτικά τις θετικές
ή/και αρνητικές επιπτώσεις τους στην οικονοµική και πολιτισµική ανάπτυξη των
πόλεων.
- Λαµβάνοντας υπόψη ότι οι
σύγχρονες µορφές πολιτιστικών στρατηγικών αστικής αναβίωσης συνδέονται συχνά µε
την έννοια της «δηµιουργικής πόλης», εξετάστε την εφαρµογή ή το σχεδιασµό ενός
µοντέλου «δηµιουργικής πόλης» σε µια πόλη της Ευρώπης ή της Ελλάδας. Σε ποια
συµπεράσµατα καταλήγετε σε ό, τι αφορά στην οικονοµική και πολιτισµική ανάπτυξη
της υπό εξέταση πόλης;
1.1. Η ΠΟΡΕΙΑ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΑΣΤΙΚΗ
ΑΝΑΒΙΩΣΗ
Από
τη δεκαετία του 1970 λόγω της πετρελαϊκής κρίσης που ενέκυψε καθώς και της
αποτυχίας του φορντικού μοντέλου συσσώρευσης, προέκυψαν μεγάλες ανακατατάξεις
και ανασχηματισμοί οικονομικοκοινωνικού επίπεδου, με αποτέλεσμα τη γενική
αναθεώρηση των μέχρι τότε υπαρκτών μοντέλων ανάπτυξης και την εκκίνηση μιας
προσπάθειας για αστική αναδόμηση. Η απομάκρυνση των βιομηχανιών και η μείωση
των θέσεων απασχόλησης, η μετακόμιση της μεσαίας τάξης από το κέντρο προς τα
προάστια, η αλλαγή των εργασιακών συνθηκών, η ανάπτυξη εμπορικών κέντρων εκτός
του αστικού κέντρου, η αύξηση του αριθμού των ιδιοκτητών αυτοκινήτων, κατέστησαν
τα αστικά κέντρα μη ελκυστικά,
υποβαθμισμένα, χωρίς επαρκή μόνιμο πληθυσμό. Προκειμένου να αντισταθμίσουν αυτήν την
κοινωνική, οικονομική και περιβαλλοντική παρακμή, οι πολιτικοί στράφηκαν προς
τις πολιτικές αστικής αναβίωσης χρησιμοποιώντας ως εργαλείο τον πολιτισμό.
Ειδικότερα,
τη δεκαετία του ’70 παρατηρήθηκε από μελετητές μια επιστροφή των κατοίκων στα
αστικά κέντρα πολλών ευρωπαϊκών χωρών. Η επιστροφή αυτή έλαβε χώρα σε
υποβαθμισμένες αστικές περιοχές και ιστορικά κέντρα μεγαλουπόλεων με εργατικές
κατοικίες και απαξιωμένο κτιριακό απόθεμα, οι οποίες στην πλειοψηφία αποτελούσαν
πρώην βιομηχανικές περιοχές. Οι περιοχές αυτές μπορεί να μη προσφέρουν καλύτερη
ποιότητα ζωής με αντικειμενικούς όρους, όμως παρουσιάζουν άλλα πλεονεκτήματα,
όπως ανοχή στη διαφορετικότητα μέσω της ανωνυμίας που επικρατεί, πολυμορφία,
έντονη ζωή ή εύκολη πρόσβαση στους χώρους εργασίας και σε άλλες λειτουργίες που
είναι συγκεντρωμένες στο κέντρο της πόλης. (Πασχαλίδης, 2002:225- 226, Αυδίκος,
2014: 27- 28)
Έτσι,
αρχικά άτομα με υψηλό μορφωτικό επίπεδο και ιδιαίτερα καλλιτέχνες (η λεγόμενη
«δημιουργική τάξη» κατά τον Florida)
αποικίζουν φθηνά ή ερειπωμένα ακίνητα και εγκαθιστούν τα καλλιτεχνικά τους
στούντιο, ενώ νέοι φθηνοί χώροι εστίασης ξεκινούν τη λειτουργία τους. Σταδιακά όταν
αυτή η καλλιτεχνική γειτονιά αποκτήσει κάποια φήμη και αναγεννηθεί με εργαλείο
τον πολιτισμό, πολλοί που αποζητούν μια μποέμικη - αλλά και μπουρζουά-
κουλτούρα (bobo
-culture)
για τον ελεύθερο χρόνο τους ξεκινούν να εγκαθίστανται στη συγκεκριμένη γειτονιά
(σε προσφάτως ανακαινισμένα διαμερίσματα και loft), μαζί με νέες γκαλερί και χώρους
διασκέδασης που απευθύνονται στην αστική τάξη. Το πρόβλημα γεννάται όταν, λόγω
της παραπάνω μετεγκατάστασης, αρχίζουν να αυξάνονται οι τιμές των ενοικίων τόσο
που οι πρώτοι καλλιτέχνες που εγκαταστάθηκαν εκεί, αλλά και οι υπόλοιποι
ντόπιοι κάτοικοι να μην μπορούν να καλύψουν πλέον το κόστος στέγασής τους και
να εκτοπίζονται σε άλλες γειτονιές με φθηνότερα ενοίκια (Αυδίκος, 2014:43) Γίνεται
λοιπόν αντιληπτό πως ο πολιτισμός πλέον αξιοποιείται ως μοχλός ανάπτυξης για
την αντιμετώπιση προβλημάτων (κυρίως χωρικών)
1.2. ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΕΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΕΣ
ΑΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΒΙΩΣΗΣ
Ένα από τα
χαρακτηριστικά γνωρίσματα του νέου αστικού σχεδιασμού, είναι και η προαγωγή και
κατασκευή εντυπωσιακών και μεγαλόπρεπων κτιρίων, που αποτελούν τις "ναυαρχίδες"
(flagship projects) της αστικής
αναγέννησης, στα οποία επικέντρωσαν σε πρώτη φάση οι πολιτιστικές στρατηγικές αστικής
αναζωογόνησης. Στεγάζουν μόνιμες
πολιτιστικές λειτουργίες ή χρησιμοποιούνται για την διοργάνωση πολιτιστικών
εκδηλώσεων «σφραγίδα». Μπορεί να είναι συνεδριακά κέντρα, ιδρύματα τριτοβάθμιας
εκπαίδευσης, πολιτιστικά κέντρα, μουσεία, κ.λπ. Στις περισσότερες περιπτώσεις
κατασκευάζονται κεντρικά, ως τμήμα του σχεδίου προσέλκυσης κεφαλαίων και ισχυρής
πληθυσμιακής βάσης, στο κέντρο των πόλεων. Σε λίγες περιπτώσεις, η κατασκευή τους
πραγματοποιείται σε περιοχές λιμανιών ή ναυπηγείων, που δεν χρησιμοποιούνται
πλέον και τις μετατρέπουν σε πολιτιστικές, κατοικημένες ή εμπορικές περιοχές, ή
σε γραφεία και κέντρα αναψυχής. (http://estia.hua.gr)
Σήμερα,
οι στρατηγικές αστικής ανάπτυξης αποσκοπούν, όχι µόνο στην εντυπωσιακή κατανάλωση,
αλλά και στη δημιουργία «δημιουργικών» χώρων, περιοχών και περιβαλλόντων για
πολιτιστική παραγωγή και δημιουργία (Mommaas, σ. 530, 2004)
Μια
από τις κύριες, λοιπόν, στρατηγικές για την ενθάρρυνση των δημιουργικών
επιχειρήσεων, είναι η στρατηγική για τις δημιουργικές συσπειρώσεις (creative
clusters) ή τις δημιουργικές και πολιτιστικές συνοικίες, αφού παρατηρήθηκε ότι
πολλές από τις πολιτιστικές και δημιουργικές βιομηχανίες έχουν την τάση να
συσπειρώνονται σε συγκεκριμένους χώρους και να επωφελούνται από τη γειτνίαση
αυτή. Οπότε σε πολλές πόλεις δημιουργήθηκαν πολιτικές που στόχευαν στη
διευκόλυνση της εγκατάστασης δημιουργικών επιχειρήσεων στον ίδιο χώρο. Επομένως
μιλάμε για γεωγραφικές συσπειρώσεις, ή για συσπειρώσεις σε ένα συγκεκριμένο
κτίριο ή συγκρότημα κτιρίων. Οι πολιτιστικές περιοχές αποτελούν μια δημοφιλή
εναλλακτική λύση για την ανάπτυξη των πόλεων και ευρύτερων
αστικών περιοχών. Συνήθως γι’ αυτές τις αναμίξεις πολιτιστικών
δημιουργιών και δράσεων χρησιμοποιούνται πρώην βιομηχανικά κτίρια ή
δημιουργούνται και νέα.
Οι
στρατηγικές αυτές αφορούν κατά κύριο λόγο τις πολιτιστικές και καλλιτεχνικές
δραστηριότητες, που συνδυάζονται πολύ συχνά όμως με υποδομές αναψυχής και
διασκέδασης (μπαρ, εστιατόρια, χώροι συναυλιών, καταστήματα, κ.α.). Οι πολιτιστικές
επιχειρήσεις βρίσκονται στο επίκεντρο των εξελίξεων και κατέχουν κεντρικό ρόλο
στην ανάπτυξη των πολιτιστικών περιοχών. Σύμφωνα με τον Mommaas, οι στρατηγικές
πολιτιστικών και δημιουργικών συσπειρώσεων ήταν το επόμενο βήμα στη
χρησιμοποίηση του πολιτισμού και των τεχνών ως εργαλείων για αστικές
αναπλάσεις, μέσω των οποίων θα δημιουργούνται οι συνθήκες για διάφορες
οικονομίες κλίμακας (Mommaas από Αυδίκο,2014: 38)
Για
την αύξηση της αποτελεσματικότητας της διαδικασίας της αναγέννησης μιας περιοχής είναι καλό να χρησιμοποιείται
σε σχέδια αστικής αναγέννησης μια άλλη διαδικασία στρατηγικού χαρακτήρα, η
διαδικασία marketing τόπου (place marketing). Το marketing τόπου ξεκίνησε να
προβάλλεται ως ένα νέο εργαλείο σχεδιασμού και διαχείρισης του χώρου από τη
δεκαετία του ’80, τη δεκαετία της ταχείας ανάδυσης των πολιτικών αστικής
αναγέννησης. με επιδιωκόμενο αποτέλεσμα την αύξηση της ελκυστικότητας και κατ’
επέκταση την ανταγωνιστικότητα μιας περιοχής.
Ακόμα, πηγαίνοντας παραπέρα την έννοια του
μάρκετινγκ αναπτύσσεται η έννοια του city branding. Η εφαρμογή δηλαδή μιας
εμπορικής επωνυμίας σε μια πόλη που αποσκοπεί στη διαμόρφωση μιας ορισμένης
ταυτότητας για την πόλη και αφορά στην αναδιαρθρωτική προσέγγιση της οικονομικής
ανάπτυξης με στόχο τον διεθνή ανταγωνισμό των πόλεων με έμφαση στον πολιτισμό.
Τόσο το
marketing τόπου, όσο και το city branding είναι εκείνα τα εργαλεία που μπορεί
να χρησιμοποιήσει η πόλη για να αναδείξει το «νέο» αστικό περιβάλλον που δημιουργείται,
προωθώντας τη μοναδικότητα και αυθεντικότητα της πόλης μέσω καλλιτεχνικών
γεγονότων, έτσι ώστε να προσελκύσει επενδύσεις (Αυδίκος, 2014: 42)
Μια άλλη
πολιτιστική στρατηγική αστικής αναβίωσης αποτελούν οι μέγα εκδηλώσεις (mega events), όπως οι Ολυμπιακοί Αγώνες ή μια
Παγκόσμια Έκθεση. Πρόκειται για μεγάλης κλίμακας, βραχυπρόθεσμες πολιτιστικές
εκδηλώσεις, παγκόσμιας ακτινοβολίας, με στόχο την ενθάρρυνση της τοπικής και
περιφερειακής οικονομικής ανάπτυξης, λόγω της προσέλκυσης επενδύσεων, τουρισμού
και της προσοχής των μέσων ενημέρωσης, στην πόλη υποδοχής τους. Οι πόλεις
αποδίδουν μεγάλη σημασία στα οικονομικά οφέλη που αποφέρει η φιλοξενία μιας μέγα-εκδήλωσης,
στο εισόδημα και στην αύξηση του τουρισμού, καθώς οι εκδηλώσεις αυτές μπορούν
να προσελκύσουν επισκέπτες, να ενισχύσουν την εικόνα του κέντρου της πόλης και
να το μετατρέψουν σε ζωηρό και δραστήριο τόπο. Η ιστορία έχει δείξει, ότι τα μέγα-γεγονότα
έχουν περιοριστεί λίγο-πολύ στις πόλεις του "αναπτυγμένου" κόσμου, εξαιτίας
των απαιτήσεών τους σε χρηματοδότηση, σε υποδομές και της ανάγκης για πολιτική
σταθερότητα. (http://estia.hua.gr)
1.3.
ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΩΝ ΣΤΗΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ
Οι πολιτιστικές στρατηγικές που εφαρμόζονται στα πλαίσια της
αστικής αναβίωσης είναι δυνατόν να επιφέρουν τόσο αρνητικές, όσο και θετικές
συνέπειες στην πολιτισμική ανάπτυξη των πόλεων.
Ειδικότερα,
στο πλαίσιο της αστικής αναβίωσης ανανεώνεται το δομημένο περιβάλλον μέσω της
αλλαγής του κτιριακού χαρακτήρα της γειτονιάς. Κατασκευαστικές εταιρίες επενδύουν
στην περιοχή που εγκαθίστανται οι καλλιτέχνες αναζητώντας καλλιτεχνικά studios, και επιχειρούν να διατηρήσουν και να
αναβαθμίσουν το κτιριακό απόθεμα, βελτιώνοντας την εικόνα του, διατηρώντας
συγχρόνως και την αρχιτεκτονική του κληρονομιά. Με τη διάσωση της
αυθεντικότητας της μορφής των κτιρίων και με την ένταξη νέων μορφών στα
υπάρχοντα κτίρια διαφαίνεται μεν η ιστορική τους αξία, αλλά παράλληλα
υποδηλώνεται και η παρουσία νέων σε όσο
γίνεται ηπιότερους τόνους. Παράλληλα με την αναβάθμιση του κτιριακού χαρακτήρα
της γειτονιάς, μειώνονται και τα εγκαταλελειμμένα κτίρια, γεγονός που οφείλεται
στην αξιοποίηση των κτιρίων αυτών είτε από το κατασκευαστικό κεφάλαιο και τους
επιχειρηματίες, είτε από τους ίδιους τους ιδιοκτήτες που διαβλέπουν τα μεγάλα
περιθώρια κέρδους από την επένδυση αυτή.
Με αυτόν τον τρόπο ενθαρρύνεται η καλλιτεχνική δραστηριότητα και
αναβαθμίζεται το ιστορικό κέντρο της πόλης. (http://estia.hua.gr)
Απ’
την άλλη, τα mega events μπορούν
να χρησιμεύσουν στη βελτίωση της πολιτιστικής και ψυχαγωγικής προσφοράς, τόσο
στους κατοίκους, όσο και στους επισκέπτες. Επίσης οι πόλεις με ανεπτυγμένες
πολιτιστικές και δημιουργικές οικονομίες αποδεδειγμένα ενισχύουν την ποιότητα
ζωής των κατοίκων τους και προσφέρουν περισσότερες εμπειρίες που συντελούν στη
μεταμόρφωση των ταυτοτήτων και στην κοινωνική συνοχή, ενώ τα έργα των
αναπλάσεων υποβαθμισμένων περιοχών -όταν γίνονται με κοινωνικά κριτήρια και σε
όφελος καλλιτεχνών- βοηθούν στην προστασία του περιβάλλοντος και στη δημιουργία
νέων πολιτιστικών τοπίων (cultural landscapes) (Αυδίκος, 2014: 172). Με τα cultural clusters, ειδικότερα, δημιουργούνται όμορφες,
ήσυχες και ασφαλείς γειτονιές με ωραία μαγαζιά, μουσεία, αίθουσες τέχνης κ.α.
με αποτέλεσμα οι άνθρωποι να έρχονται με ένα φυσικό τρόπο σε επαφή με τον
πολιτισμό, χωρίς να τον θεωρούν ως κάτι απρόσιτο που αναφέρεται μόνο σε λίγους.
Ωστόσο
πιθανές είναι και οι αρνητικές συνέπειες της εφαρμογής των πολιτιστικών
στρατηγικών καθώς υπάρχει ο κίνδυνος για υποβάθμιση του πολιτισμού. Πολλοί ήταν
αυτοί που άσκησαν κριτική στον Florida τονίζοντας ότι ο σκοπός της δημιουργικής πόλης, όπως την
παρουσιάζει, είναι η αύξηση της κατανάλωσης και η δημιουργία των κατάλληλων
συνθηκών για νέες ευκαιρίες συσσώρευσης κεφαλαίου. Ανάμεσα σε αυτούς και ο Pratt που επικρίνει τον Florida για την έμφαση που δίνει στην πλευρά της ζήτησης και για τις
πολιτικές που προτείνει, που αποσκοπούν κυρίως στην αύξηση της κατανάλωσης στις
πόλεις (Αυδίκος, 2014: 42,44). Ο πολιτισμός δηλαδή καθίσταται απλά ένα
εργαλείο, ώστε να είναι οι πόλεις ανταγωνίσιμες και ενισχύεται η καταναλωτική
του όψη. Δεν είναι πλέον ο στόχος η καλλιέργεια των πολιτών, αφού οι
στρατηγικές αυτές αποσκοπούν στην προσέλκυση της δημιουργικής τάξης, των
επιχειρήσεων και των τουριστών.
Από
την άλλη, δε δύνανται όλοι οι καλλιτέχνες και τα ιδρύματα να δημιουργήσουν
θεαματικά καλλιτεχνικά γεγονότα (mega events) και έτσι στερούνται χρηματοδοτήσεων
και μένουν στην αφάνεια καλλιτέχνες αξιόλογοι. Ενώ επιλέγονται και προβάλλονται
«σταρ –αρχιτέκτονες», που αναζητούν την πρωτοτυπία σε βάρος της τοπικής αρχιτεκτονικής
και άρα των παραδόσεων.
Όσον
αφορά την ανάπτυξη της οικονομίας μιας πόλης μέσα από τις πολιτιστικές
στρατηγικές αναβίωσης οι θετικές επιπτώσεις είναι αρκετές, σημαντικές όμως είναι
και οι αρνητικές.
Μια
πρώτη συνέπεια είναι η διάχυση των καινοτόμων πρακτικών στις υπόλοιπες
επιχειρήσεις μέσα από συνέργειες, οι οποίες μπορούν να αυξήσουν την
παραγωγικότητα των επιχειρήσεων. (Αυδίκος, 2014: 171) Άλλη συνέπεια είναι η
τόνωση της τοπικής οικονομίας μέσω του πολιτιστικού τουρισμού, ο οποίος
αυξάνεται με την ανάδειξη της πόλης. Αυτό, συγκεκριμένα, μπορεί να επιτευχθεί
μέσα από ένα μεγάλο γεγονός, του οποίου τη διοργάνωση μπορεί να αναλάβει μία πόλη,
η οποία προβάλλεται παγκοσμίως, με αποτέλεσμα να δελεάζονται ευκολότερα
επενδυτές, οι κάτοικοι της υψηλής εισοδηματικής τάξης και οι εργαζόμενοι στις
βιομηχανίες της γνώσης και της υψηλής τέχνης που συνεισφέρουν με τη σειρά τους
στην ανάπτυξη της πόλης. Αλλά και οι πολιτιστικές περιοχές (clusters) φαίνεται ότι βοηθούν
στην αναζωογόνηση της οικονομίας, καθώς αποτελούν μια αρκετά δημοφιλή και
εναλλακτική λύση για την τουριστική ανάπτυξη των πόλεων. Πέραν τούτου παρέχουν και
ευκαιρίες σε δυναμικούς νέους να δημιουργήσουν επιχειρήσεις, καθώς ενθαρρύνεται
ο ιδιωτικός τομέας για επενδύσεις λόγω της αύξησης της βιωσιμότητας της
περιοχής. Έτσι η οικονομία της εξευγενισμένης περιοχής αποκτά ώθηση μέσα από την κίνηση του κεφαλαίου και την
αύξηση των επενδύσεων (courses.arch.ntua.gr/fsr/124829/gentrification.pdf)
Ένα
εξίσου θετικό αποτέλεσμα είναι και η αύξηση των αξιών της γης και των φόρων
ακινήτων εκείνων των περιοχών. Όμως η συγκεκριμένη αύξηση ωφελεί μόνο τους
ιδιοκτήτες γης στην οποία επενδύουν για να αυξήσουν τα έσοδά τους. Ακόμα στις
περιοχές αυτές της αστικής αναβίωσης ο πληθυσμός (μέσω της αύξησης της
ιδιοκατοίκησης) σταθεροποιείται και έτσι, ο δείκτης της φτώχειας μειώνεται. (http://estia.hua.gr )
Από
την άλλη πλευρά, η ροή του κεφαλαίου και των νέων κοινωνικών ομάδων που
εισρέουν σε περιοχές που είναι έτοιμες να εξωραϊστούν, αναπόφευκτα προκαλούν
και μεγάλες αρνητικές επιπτώσεις.
Η επένδυση του
κτηματικού κεφαλαίου σε περιοχές που αναβαθμίζονται έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση
της αξίας της γης και συνεπώς την άνοδο των τιμών των ενοικίων σε υψηλά επίπεδα,
εκτοπίζοντας τα ασθενέστερα κοινωνικά και οικονομικά στρώματα. Οπότε η έλευση
των καλλιτεχνών σε μία υποβαθμισμένη περιοχή, λειαίνει το έδαφος για την εισβολή
του κτηματικού κεφαλαίου στην περιοχή, προωθώντας έτσι την αστική αναβίωση. Από
αυτή τη διαδικασία όμως δεν μένουν ανεπηρέαστοι και όσοι πρώτοι εγκαταστάθηκαν
στην άλλοτε υποβαθμισμένη περιοχή –οι καλλιτέχνες- οι οποίοι μη μπορώντας να
αντεπεξέλθουν στα αρκετά υψηλότερα πλέον ενοίκια αναγκάζονται να την εγκαταλείψουν.
Επίσης η παρουσία του έντονου πλέον ανταγωνισμού για περισσότερο χώρο και η
αύξηση των ενοικίων οδηγούν τις μικρές παραδοσιακές επιχειρήσεις εκτός
συναγωνισμού. Επιπλέον έχει παρατηρηθεί αύξηση των αντικειμενικών αξιών, αλλά
και των τιμών των ενοικίων και σε περιοχές που γειτνιάζουν με τις
αναβαθμισμένες περιοχές, προκαλώντας τεράστια κοινωνικοοικονομική αλλαγή. (courses.arch.ntua.gr/fsr/124829/gentrification.pdf)
Όμως και τα υποτιθέμενα
οικονομικά οφέλη από τις μεγάλες εκδηλώσεις δεν διαχέονται ομοιόμορφα σε όλο τον τοπικό πληθυσμό.
Αντί αυτού, οι κοινωνικές παθογένειες επιδεινώνονται, επειδή οι διαδικασίες της
αναγέννησης και της "ωραιοποίησης" της πόλης, εστιάζουν συνήθως σε
υποβαθμισμένες περιοχές κατοικίας φτωχών και ευάλωτων ομάδων, επιδρώντας
καταλυτικά, στη ζωή των πιο μειονεκτικών ομάδων της κοινωνίας.
Σε μερικές
περιπτώσεις, μάλιστα, η δημιουργία μιας πολιτιστικής συνοικίας ή ενός μεγάλου
χώρου που μπορεί να φιλοξενεί καλλιτεχνικές εκδηλώσεις είχε άμεση αναφορά και
σύνδεση με την ανάδειξη της πόλης ως τουριστικού προορισμού και λιγότερο με την
κάλυψη των τοπικών αναγκών για πολιτιστικές υποδομές.
Γενικά πάντως, οι αρμόδιοι φορείς θα μπορούσαν να συμβάλλουν στη
συνολική αστική αναβίωση υποβαθμισμένων περιοχών καλύπτοντας τις οικονομικές
αλλά και πολιτισμικές ανάγκες των τοπικών κοινωνιών, καθώς ο πολιτισμός
αποτελεί το υπόβαθρο στο οποίο αναπτύσσεται η καινοτομία, αξιοποιείται ο
ανθρώπινος παράγοντας, καλλιεργείται η συνοχή καθώς και οι συμβολικοί πόροι
μιας πόλης όπως η ταυτότητα, η εικόνα και η φήμη της. Οι θεσμοί με τις δράσεις
τους οφείλουν να λειτουργούν προς όφελος κυρίως των κατοίκων, αλλά να
προσελκύουν και τους επισκέπτες, ενώ θα πρέπει να διαχέουν τη γνώση, την
ισονομία, να στηρίζουν την ανοχή, την ετερογένεια και την πολυπολιτισμικότητα. . (http://estia.hua.gr)
2.1. Η ΕΝΝΟΙΑ
ΤΗΣ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΗΣ ΠΟΛΗΣ
Η έννοια της δημιουργικής πόλης αντικατοπτρίζει ένα
νέο πρότυπο σχεδιασμού για τη πόλη. Οι πόλεις ανέκαθεν αποτελούσαν τόπους όπου
άκμαζε η ανθρώπινη δημιουργικότητα, από τους οποίους δεν ήρθε μόνο η μεγάλη
παγκόσμια τέχνη και η θεμελιώδης πρόοδος στην ανθρώπινη σκέψη αλλά και μεγάλα
τεχνολογικά επιτεύγματα που δημιούργησαν νέες βιομηχανίες και νέους τρόπους
παραγωγής.
Στις αρχές του 21ου αιώνα, η δημιουργικότητα προκάλεσε
μια επανεκκίνηση της συζήτησης για το μέλλον των Ευρωπαϊκών πόλεων. Ο
πολιτισμός και η δημιουργικότητα έγιναν βασικές έννοιες που χρησιμοποιήθηκαν
από τους διαχειριστές της πόλης, παράγοντες ανάπτυξης και σχεδιαστές, για να
εντοπιστούν νέα θεμέλια και να αναπτυχθούν καινοτόμοι ή λιγότερο συμβατικοί
τομείς, προκειμένου να ενεργήσουν ως οικονομικοί ενισχυτές στη ανάπτυξη και τη
βιωσιμότητα της πόλης (http://www.citybranding.gr/2013/01/blog-post_22.html)
Έτσι, προοδευτικά η έννοια της δημιουργικής πόλης και η
δημιουργική οικονομία ενσωματώθηκαν στην πολιτική αρκετών Ευρωπαϊκών Πόλεων, όπως
το Άμστερνταμ και το Μπιλμπάο. (http://www.citybranding.gr/2013/01/blog-post_22.html)
Σύμφωνα
με δημοφιλείς προσεγγίσεις αστικού σχεδιασμού μια πόλη είναι ανταγωνιστική, προσελκύει
επενδύσεις και επιτυγχάνει την ανάπτυξη, μέσω της προσέλκυσης της «δημιουργικής
τάξης , που συμπεριλαμβάνει μηχανικούς, ερευνητές, εκπαιδευτικούς,
αρχιτέκτονες, καλλιτέχνες, διασκεδαστές, αλλά και τους δημιουργικούς
επαγγελματίες των επιχειρήσεων και των χρηματοοικονομικών, δικηγόρους κ.α.,
καθώς και μια κατηγορία των «μποεμ» τύπων. (Αυδίκος, 2014: 40) Η τάξη αυτή
παρουσιάζει διεθνή κινητικότητα και η κάθε πόλη μπορεί να προσελκύσει τα μέλη
της δημιουργώντας τις κατάλληλες υποδομές (πανεπιστήμια, δίκτυα μεταφορών,
επικοινωνιών κ.λπ.) και το κατάλληλο πολιτικό, κοινωνικό και πολιτισμικό
περιβάλλον (ανεκτική ατμόσφαιρα, περιβάλλον θετικό προς την επιχειρηματικότητα,
καλή και ευέλικτη ηγεσία στην αστική διοίκηση (Σουλιώτης, 2013: 93).
Πιο
συγκεκριμένα ο Florida τονίζει ότι θα πρέπει να ενυπάρχουν στην πόλη τα τρία T ώστε να ελκύσει και τη δημιουργική
τάξη: Tolerance, Talent, Technology. Η ανεκτικότητα (tolerance) εντοπίζεται σε
περιοχές που είναι ανοικτές, χωρίς αποκλεισμούς, με πολλές διαφορετικές
εθνικότητες ανθρώπων να συμβιώνουν και με πολλούς διαφορετικούς τρόπους ζωής.
Το ταλέντο (talent) έχει να κάνει με το ποσοστό του πληθυσμού που έχει λάβει
ανώτερη εκπαίδευση και η τεχνολογία (technology) με τον συνδυασμό της
καινοτομίας και των εταιριών υψηλής τεχνολογίας που συγκεντρώνονται σε μια
περιοχή. Σύμφωνα με έρευνες ο Florida υποστηρίζει πως η δημιουργική τάξη
προτιμά μέρη που προσφέρουν ανεκτική εργασία και κοινωνικό περιβάλλον. (Florida, 2003: 10)
Πιο
συγκεκριμένα το Μπιλμπάο, στη Χώρα των Βάσκων, πριν από το 1997 ήταν σε
μαρασμό. Πρόκειται για μια πρώην βιομηχανική περιοχή με πολλά
προβλήματα λόγω της αποβιομηχάνισης. Έτσι, εφαρμόζεται σ’
αυτό ένα μοντέλο αστικής αναζωογόνησης, που στην δεκαετία του 1990 επικράτησε
στις πόλεις των αναπτυγμένων χωρών, αυστηρά αναφερόμενο στο κέντρο της πόλης,
μέσω ενός μίγματος οικονομικής, κοινωνικής, πολιτιστικής ανακατασκευής του
αστικού πυρήνα, αποτελώντας έτσι μια από τις πλέον
χαρακτηριστικές πόλεις παγκοσμίως που βασίστηκαν κυρίως στον πολιτισμό για την
αναζωογόνηση. Το Μπιλμπάο ήταν και αυτό μια περίπτωση όπου
επικράτησε η λογική των λεγόμενων «νέων πολιτικών αστικής ανάπτυξης», με έμφαση
σε «έργα – σημαίες» (flagships).
Με
το μαγικό άγγιγμα μια τριμερούς συνεργασίας (ενός μεγάλου πολιτιστικού
ιδρύματος, της πολιτικής βούλησης και ενός αρχιτέκτονα) συντελέστηκε το θαύμα:
μια θνήσκουσα βιομηχανική πόλη μεταμορφώθηκε σε παγκόσμιο τουριστικό και πολιτιστικό
προορισμό. Ο αρχιτέκτονας Φρανκ Γκέρι εμπνεύστηκε ένα μουσείο φιλόδοξο, σαν
μνημειακό γλυπτό, με όψη χαοτική και αφηρημένη, το μουσείο Guggenheim. (http://www.energia.gr/article.asp?art_id=45751)
Στόχος του
έργου αυτού ήταν η απομάκρυνση από βιομηχανικό παρελθόν και την επιβολή,
προβολή και ανάδειξη της πόλης στην παγκόσμια φιλελεύθερη οικονομία. Η επιδίωξη
αυτή αντανακλά το στοιχείο της κατάκτησης νέου χώρου, της κατάκτησης μιας
ανταγωνιστικής θέσης στη νέα παγκόσμια αγορά που θα επιδιώξει με μεγαλεπήβολες
και πολλά υποσχόμενες στρατηγικές να ανακατασκευάσει ολόκληρη την εικόνα της
πόλης.
Για να διασφαλιστεί ένας επιτυχημένος εξευγενισμός η
τοπική κυβέρνηση αναθέτει σε αρχιτέκτονες-σταρ εμβληματικά έργα, χρησιμοποιώντας
ως εργαλεία για την προβολή της πόλης τόσο τα ονόματα των αρχιτεκτόνων όσο και
τα ίδια τα έργα τους ως σύμβολα πολιτισμικής αναβάθμισης και αναγέννησης στο
διεθνή και παγκόσμιο χώρο.
2.3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση, το μουσείο του
Guggenheim δημιουργήθηκε για να λειτουργήσει ως πολιτιστικός και κατ’ επέκταση
τουριστικός πόλος έλξης και θεωρείται ένα από τα πιο σπουδαία αρχιτεκτονικά
δημιουργήματα που φτιάχτηκαν τους τελευταίους τέσσερις αιώνες, Μάλιστα, το
διεθνούς φήμης μουσείο τέχνης και ταυτόχρονα πολιτιστικό κέντρο και
εκπαιδευτικό ίδρυμα δεν άργησε να χαρακτηριστεί "θαύμα" από την New
York Times σχεδόν αμέσως μετά το τέλος της κατασκευής του, το 1997. Αλλά και το
2010, χαρακτηρίστηκε από τους πιο κορυφαίους αρχιτέκτονες του κόσμου ως το
κτίριο της 30ετίας και ξεχώρισε (με διαφορά) μεταξύ των πιο σημαντικών έργων
από το 1980 σε έρευνα του αμερικανικού περιοδικού "Vanity Fair" του
2010, στην οποία συμμετείχαν οι πιο κορυφαίοι αρχιτέκτονες του κόσμου. Γίνεται,
λοιπόν, αντιληπτό γιατί επηρέασε τη «γλώσσα» της αρχιτεκτονικής. Οι επικριτές
του πάλι αναρωτιούνται κατά πόσο ένα τέτοιο αρχιτεκτονικό δημιούργημα ταίριαξε
αισθητικά σε μια πόλη που κανείς μέχρι τότε δεν είχε "επενδύσει".
Το
Guggenheim φιλοξενεί μόνιμες καθώς και περιοδικές εκθέσεις, με έργα τόσο
Ισπανών όσο και διεθνών καλλιτεχνών. Στους χώρους του βρίσκει στέγη μια εντυπωσιακού
μεγέθους γκαλερί. Μεταξύ των εκθεμάτων που μπορείς να θαυμάσεις ως επισκέπτης
είναι έργα πολλών μεγάλων ονομάτων της τέχνης του 20ου αιώνα, όπως των
Kandinsky, Picasso, Pollock, De Kooning, ή κάποια άλλα που κατασκευάστηκαν
κατόπιν ειδικής παραγγελίας ώστε να "ταιριάξουν" με το χώρο του
μουσείου. Παράλληλα, το μουσείο δεν χάνει την επαφή με τους τοπικούς
καλλιτέχνες, καθώς πιστεύουν ότι το μουσείο πρέπει να έχει κατεύθυνση στην πόλη
του, στην κοινότητά του. Οπότε, έχει χτιστεί η μόνιμη συλλογή του μέσα σε αυτά
τα 13 χρόνια και σ’ αυτήν υπάρχει ένα σημαντικό μέρος τέχνης που έχει παραχθεί
από Βάσκους και Ισπανούς –κι όχι μόνο από διεθνείς καλλιτέχνες. (http://kolossosproject.org/)
Οι επισκέπτες του μπορούν ακόμη να απολαύσουν
ειδικές εκθέσεις μοντέρνας και σύγχρονης τέχνης, διαλέξεις από καλλιτέχνες και
κριτικούς, παραστάσεις και κινηματογραφικές προβολές, μαθήματα για εφήβους και
ενήλικες. Ο Δημήτρης Δασκαλόπουλος (μέρος της συλλογής του με έργα σύγχρονης
τέχνης υπάρχει στο μουσείο) υποστηρίζει ότι το μουσείο «έχει αλλάξει την ψυχή
των ανθρώπων». Το Μπιλμπάο ήταν ένα μέρος ορεινό, βροχερό, εσωστρεφές. Οι
κάτοικοι απέκτησαν σιγά σιγά άλλες συνήθειες, η καθημερινότητά τους επηρεάστηκε
από τη λειτουργία ενός ιδρύματος με πολιτιστικό και εκπαιδευτικό χαρακτήρα. Το
άγνωστο, έως το 1997, Μπιλμπάο μεταλλάχτηκε σε κιβωτό τέχνης.
Βέβαια,
άλλοι σχολιαστές, όπως η María Gόmez (1998), έχουν αμφισβητήσει την επιτυχία
της πολιτικής ανάδειξης των κεντρικών περιοχών των πόλεων με θεαματικά έργα, όπως αυτό του μουσείου Guggenheim τονίζοντας ότι η πολιτική αυτή δεν
συμβάλλει σε κρίσιμους τομείς, όπως η δημιουργία απασχόλησης. (Basenxoben_Uevria.Sxediasmoy_EMP_2004.pdf).
2.4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΓΙΑ ΤΗΝ
ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ.
Μπορεί
όμως ένα μουσείο να συνεισφέρει αποτελεσματικά και στα οικονομικά μιας χώρας;
Το
2010, χρονιά παγκόσμιας ύφεσης, το Guggenheim προσείλκυσε περίπου 1 εκατ.
επισκέπτες, 6% περισσότερους από το 2009. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία, ο τζίρος
γύρω από το πολιτιστικό αυτό κέντρο ανέρχεται σε 193.228.895 ευρώ και συμβάλλει
στην τοπική οικονομία, μόνο σε φόρους, 26.315.843 ευρώ. Κατά το 67% είναι πλέον
αυτοχρηματοδοτούμενο. Σε περίοδο δε που η ανεργία καλπάζει, συντηρεί 3.853
θέσεις εργασίας.
Ο
διευθυντής του μουσείου, Χουάν
Ιγνάθιο Βιδάρτε από την αρχή του
σχεδιασμού του μουσείου υποστηρίζει ότι αντιμετώπισαν σκληρή κριτική, πως
δαπανώνται τεράστια ποσά για ένα πολιτιστικό πρότζεκτ σε μια πόλη με
καθημαγμένη οικονομία. Τότε η Χώρα των Βάσκων είχε ανεργία πάνω από 20%. Το
Μουσείο λοιπόν δεν γεννήθηκε από πλεόνασμα χρημάτων σε μια περίοδο ευμάρειας,
αλλά ως σχέδιο μεταμόρφωσης σε μια περιοχή που αντιμετώπιζε τεράστια πολιτικά,
οικονομικά και κοινωνικά προβλήματα. Σήμερα, η κατάσταση είναι διαφορετική. Υπάρχει
πάλι μια περίοδος ύφεσης, αλλά μέχρι στιγμής δεν έχει υπάρξει πτώση στην
επισκεψιμότητα, καθώς το 85% των θεατών έρχεται από το εξωτερικό και άλλες
περιοχές της Ισπανίας. Υποστηρίζει επίσης πως τα τρία τέταρτα των οικονομικών
αναγκών του μουσείου, καλύπτονται από δικούς τους πόρους -εισιτήρια, πωλητήριο,
εστιατόριο, συνεισφορές από 17.000 φίλους και μέλη- αλλά και χορηγίες από 150
εταιρείες, χωρίς να περιμένουν από το κράτος να τους συντηρήσει. Συμβάλλει μόνο
σε ένα μικρό ποσοστό. Η μακροημέρευση και η επιτυχία ενός μουσείου είναι μια
εξίσωση: υπάρχει το καλλιτεχνικό σκέλος, ο οικονομικός σχεδιασμός, το
περιβάλλον στο οποίο εντάσσεται και η συγκυρία. Καθώς η κρίση έφερε αλλαγές, οι
πόροι λιγοστεύουν καθιστώντας τον αγώνα εύρεσης
πόρων πολύ πιο δύσκολο. (http://www.citybranding.gr/2011/10/blog-post_06.html)
Όπως
όμως επισημαίνουν οι Rodriguez, Martinez και Guenaga (2001), σχολιάζοντας το
μεγάλο αυτό έργο αστικής ανάπτυξης, ο κίνδυνος με αυτά τα έργα είναι η
υπερβολική έμφαση στην γρήγορη οικονομική απόδοση και οι διαστρεβλώσεις που
δημιουργούν στην αγορά γης του συνόλου της πόλης. Μια τέτοια εξέλιξη
επιδεινώνει τις εσωτερικές ανισότητες και τον κοινωνικό αποκλεισμό και οδηγεί σε
δεύτερη μοίρα τις επενδύσεις με κοινωνικούς στόχους. (Basenxoben_Uevria.Sxediasmoy_EMP_2004.pdf).
Γίνεται λοιπόν αντιληπτό πως η σωστή και συνετή διαχείριση θα μειώσει όσο τον
δυνατόν περισσότερο τα αρνητικά αποτελέσματα, ώστε να διακρίνονται ως επί το
πλείστον τα θετικά.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ:
Κλείνοντας, λοιπόν, γίνεται
αντιληπτό πως ο πολιτισμός μπορεί να λειτουργήσει και ως μοχλός ανάπτυξης για
όποιες πόλεις τον χρησιμοποιήσουν σωστά και ότι πλέον δεν απευθύνεται μόνο
στους λίγους. Είναι δυνατόν μέσα από κάποιες πολιτιστικές στρατηγικές να
επιτευχθεί η αναβίωση των πόλεων. Τα μεγάλα έργα- σημαίες (flagships), οι πολιτισμικές
συσπειρώσεις (cultural
clusters),
αλλά και το μάρκετινγκ τόπου (place
marketing),
όπως και το city
branding
είναι μερικές στρατηγικές που εξετάζονται και που αποδεδειγμένα έχουν ωφελήσει
αρκετές πόλεις, βγάζοντας τις από την αφάνεια και καθιστώντας τις
ανταγωνιστικές σε μια παγκοσμιοποιημένη κοινωνία. Μέσα από αυτές τις
στρατηγικές αναβαθμίζεται ο πολιτισμός, αφού προωθείται σε όλο τον κόσμο και καθίσταται
προσιτός για όλες τις κοινωνικές ομάδες, όμως ελλοχεύει ο κίνδυνος της
υποβάθμισης του πολιτισμού, εφόσον αντιμετωπισθεί καθαρά ως εμπορεύσιμο αγαθό. Αν
βέβαια εστιαστεί η προσοχή στα οικονομικά οφέλη των πολιτιστικών στρατηγικών
αυτών, αυτό μπορεί μεν να τονώσει την οικονομία της πόλης γενικά, αλλά μπορεί
να προκαλέσει και πόλωση εσωτερικά, καθώς είναι δυνατόν να ευνοηθεί μια μερίδα
πολιτών, ενώ οι υπόλοιποι να ζουν στα όρια της φτώχειας.
Η περίπτωση του Μπιλμπάο είναι ένα
χαρακτηριστικό παράδειγμα μιας πρώην βιομηχανικής πόλης, που δεν είχε τίποτα να
επιδείξει και δεν ήταν για τίποτα γνωστή, ώσπου πάρθηκε η απόφαση να βγει από
την αφάνεια με τη δημιουργία ενός πολύ μεγάλου έργου, του μουσείου Guggenheim.
Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να γίνει γνωστή η πόλη και να την επισκέπτεται κάθε
χρόνο ένα πολύ μεγάλο ποσοστό τουριστών. Γεγονός που συνέβαλε όχι μόνο στην
οικονομική άνθιση της πόλης, αλλά και στην πολιτισμική της ανάδειξη, αφού πλέον
είναι γνωστή κυρίως λόγω του μουσείου, εξαιτίας του οποίου, μάλιστα,
συγκεντρώθηκαν εκεί πλήθος καλλιτεχνών που εκθέτουν τα έργα τους, κριτικών και
συμβούλων τέχνης κ.α. Σε αυτήν την περίπτωση, λοιπόν, μπορεί να υπάρχουν και να
εξετάζονται και κάποιες αρνητικές επιπτώσεις, όμως ως επί το πλείστον
παρουσιάζονται οι θετικές, καθώς είναι αρκετά σημαντικές και η ανάπτυξη της
πόλης αυτής αποτελεί παράδειγμα προς μίμηση.
Εφόσον λοιπόν ο πολιτισμός
αξιοποιηθεί σωστά -και με άξονα αναφοράς πάντα τους πολίτες- για την αναβίωση
μιας πόλης, είναι δυνατόν να υπάρξει ανάπτυξη τόσο στον οικονομικό, όσο και
στον πολιτισμικό τομέα, εκμηδενίζοντας τις αρνητικές συνέπειες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΛΛΗΝΟΓΛΩΣΣΗ
-
Αυδίκος,
Β., 2014. Οι Πολιτιστικές και Δημιουργικές Βιομηχανίες στην Ελλάδα. Αθήνα:
Επίκεντρο.
-
Γιαννακοπούλου Μ., «Νέες
κοινονικοοικονομικές μεταβολές των κεντρικών περιοχών της πόλης: η περίπτωση
της περιοχής Μεταξουργείο – Γκάζι στην Αθήνα», Διπλωματική εργασία ΠΜΣ
Εφαρμοσμένη Γεωγραφία και Διαχείριση του Χώρου, Τμήμα Γεωγραφίας Χαροκόπειο
Πανεπιστήμιο 2009. Διαθέσιμο
στον ιστότοπο: http://estia.hua.gr
- Πασχαλίδης,
Γρ. και Καμπούρη-Ιωαννίδου, Αικ., 2002. Οι Διαστάσεις των Πολιτιστικών
Φαινομένων: Εισαγωγή στον Πολιτισμό. Πάτρα: ΕΑΠ. Κεφάλαιο 5 και ειδικότερα
σελ.225- 227 και 232-235.
-
Σουλιώτης Ν., «Συμβολική
οικονομία στο ιστορικό κέντρο της Αθήνας: αποτίμηση και προοπτικές για μια νέα
αστική πολιτική», στο Θ. Μαλκούτας, Γ. Κανδύλης, Μ. Πέτρου, Ν. Σουλιώτης
(επιμ.), Το κέντρο της πόλης ως πολιτικό διακύβευμα, ΕΚΚΕ και τμήμα Γεωγραφίας
Χαροκόπειου Πανεπιστημίου, Αθήνα 2013)
ΞΕΝΟΓΛΩΣΣΗ
-
Florida, R., 2003. Cities and the Creative Class. City & Community, 2
(1), pp.3-19.
-
Mommaas
H. (2004) «Cultural Clusters and the Post-industrial City: Towards the
Remapping of Urban Cultural Policy»: Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο:
http://www.lse.ac.uk/geographyAndEnvironment/research/Mommaas%20Urban%20Studies.pdf
ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΕΣ
ΠΗΓΕΣ
-
Γκόλτσιου Ε. (2013) «Η δημιουργική πόλη
:Μια ιδέα ή ένα εργαλείο σχεδιασμού. Η περίπτωση της Βαρκελώνης». Διαθέσιμο στον δικτυακό
τόπο: http://www.citybranding.gr/2013/01/blog-post_22.html
-
Κατσουνάκη Μ. (2011) «Το
Παράδειγμα του Μπιλμπάο». Διαθέσιμο στον δικτυακό
τόπο: http://www.energia.gr/article.asp?art_id=45751
- - Πουρνάρα
Μ. (2011) «Μπιλμπάο: Για την επιτυχία δεν αρκεί το μουσείο». Διαθέσιμο στο
δικτυακό τόπο: http://www.citybranding.gr/2011/10/blog-post_06.html
- - Basenxoben_Uevria.Sxediasmoy_EMP_2004.pdf
- - «Τhe Guggenheim Museum - Bilbao
- The Fascinating Transformation» Διαθέσιμο στον δικτυακό τόπο: http://kolossosproject.org/
