Σάββατο 24 Αυγούστου 2013

Γ. ΜΠΑΜΠΙΝΙΩΤΗ
Κείμενα για τη γλώσσα και τα λεξικά

Προκλητικές ορθογραφίες λέξεων

   Πολλοί, μιλώντας για την «κακοδαιμονία» —όπως την χαρακτηρίζουν— τής σύγχρονης γλώσσας, τής δημοτικής, και συγχέοντας γλώσσα και ορθογραφία (πράγμα που είναι φυσικό για έναν μη ειδικό), αναφέρουν ως δείγματα αυτής τής «κακοδαιμονίας» ορισμένες αδιανόητες ή εξωφρενικές, όπως τις χαρακτηρίζουν, ορθογραφίες λέξεων. «Τώρα στη δημοτική», λέει ένας, «γράφουν το αφτί με φ και το αβγό με β. ΄Αντε να γράψεις σωστά!». «Εγώ είδα το εταιρεία με ει», λέει άλλος, «και το αλλοιώς που το μαθαίναμε στο σχολείο με -οι- το είδα αλλιώς με -ι-. Δεν ξέρω πια τι είναι σωστό και τι δεν είναι στη δημοτική!». Άλλος προσθέτει στη συζήτηση ως καινοφανές χαρακτηριστικό τής ορθογραφίας τής δημοτικής ότι είδε κάπου το παλιός με -ι- αντί τού παληός με -η- που μάθαινε στο σχολείο, το βρομώ με -ο- και το γλείφω με -ει- αντί για -υ-. «Εγώ», δηλώνει, «δεν ξέρω να γράψω τη δημοτική. Γράφω τις λέξεις όπως τις ήξερα στην καθαρεύουσα»! Τη χαριστική βολή στους απελπισμένους συνομιλητές δίνει ένας αρχιτέκτονας: «Αμ το κτήριοπου το γράφουν με -η-, ενώ το κτίζω γράφεται με -ι-; Ναι, όπως σας το λέω! ΄Ασε τοπιρούνι που το έχω δει με -ι- και το καλύτερος με -υ- αντί τού καλλίτερος που μαθαίναμε. Πρέπει να ξαναπάμε στο σχολείο, να μάθουμε να γράφουμε στη δημοτική»!
   Όλοι, ιδίως όσοι ασχολούμαστε επαγγελματικά με τη γλώσσα (γλωσσολόγοι, φιλόλογοι, δάσκαλοι κ.ά.), ακούμε συχνά τέτοιες παρατηρήσεις-καταγγελίες, ο οποίες στηρίζονται σε μία πλάνη: ότι αυτές οι ορθογραφήσεις οφείλονται στην καθιέρωση τής νεοελληνικής ή δημοτικής. Πρόκειται για πλάνη, το επαναλαμβάνω, αφού η ορθογραφία δεν είναι ζήτημα δημοτικής και (παλιότερα) καθαρεύουσας, αλλά ζήτημα ετυμολογικής προέλευσης των λέξεων, αυτής που καθορίζει σε μια γλώσσα με ιστορική ορθογραφία όπως η Ελληνική και την ορθή γραφή κάθε λέξης. Στην Ελληνική δηλ., όπως και στις περισσότερες άλλες εθνικές γλώσσες (Αγγλική, Γαλλική, Γερμανική, Κινεζική, Ιαπωνική κ.ά.), γράφουμε τις λέξεις όχι ακριβώς όπως τις προφέρουμε σήμερα, άλλα όπως γράφονταν παραδοσιακά σύμφωνα με την ιστορία κάθε λέξης και την ορθογραφία της από τότε που εμφανίζεται στην ιστορία μιας γλώσσας. Στις περισσότερες περιπτώσεις η ιστορική ορθογραφία συμπίπτει με αυτό που ονομάζουμε ετυμολογία τής λέξης, δηλ. με «την αληθή προέλευσή της (έτυμος= αληθής). ΄Ετσι όταν ο ΄Αγγλος προφέρει «νάιτ» και γράφει knight «ιππότης», είναι γιατί γράφει τη λέξη με την ιστορική (και όχι τη φωνητική) ορθογραφία· την γράφει όπως προφερόταν παλιά (κνιχτ) στις γερμανικές γλώσσες σύμφωνα με την (ετυμολογική) προέλευσή της. Η ιστορική, λοιπόν, ορθογραφία, που ακολουθούμε και στην Ελληνική, είναι αυτή που υπαγορεύει να γράφουμε το ποιητικός με τρία διαφορετικά i (οι, η και ι), τοεπώνυμο με -ω- και -υ- (τα σύνθετα τής αρχαίας λέξης όνυμα, τύπου τής αρχαίας θεσσαλικής διαλέκτου, αντί τού αττικού όνομα, γράφονται με -ω- · πρβλ. συνώνυμος,ανώνυμοςδιώνυμο κ.λπ.), το ιστορία με ι- (από το ίστωρ «γνώστης»· προέρχεται από το θέμα ιδ- τού ιδ-είν, που συνδέεται ετυμολογικά με το οίδα «γνωρίζω») κ.ο.κ.
   Αφού, λοιπόν, κύριο κριτήριο τής ορθογραφίας των λέξεων είναι η ιστορική, δηλ. η ετυμολογική τους προέλευση, η ορθογραφία μιας λέξης καθορίζεται από την ετυμολογία της όπως προσδιορίζεται από τους ειδικούς μελετητές τής ιστορίας τής γλώσσας (κανονικά από γλωσσολόγους τής ιστορικοσυγκριτικής, λεγόμενης, γλωσσολογίας, όπως ήταν παλιότερα ο Γ. Χατζιδάκις, (ο Γιάννης Ψυχάρης, ο Γ. Αναγνωστόπουλος, ο Β. Φάβης, ο Μ. Τριανταφυλλίδης, ο Ν. Ανδριώτης, ο Αγ. Τσοπανάκης, ο Γ. Κουρμούλης, ο Α. Γεωργακάς, ο σοφός Αδ. Κοραής, ο Αντ. Θαβώρης, οι κλασικοί φιλόλογοι Κ. Κόντος, Χ. Χαριτωνίδης, Ι. Κακριδής, Στ. Καψωμένος, οι βυζαντινολόγοι Φ. Κουκουλές, Εμμ. Κριαράς κ.ά.), ο αυτοδίδακτος Μένιος Φιλήντας κ.ά. Από αυτό φαίνεται, νομίζω, ότι η ορθογραφία μιας λέξης δεν είναι ζήτημα δημοτικής ή καθαρεύουσας, αλλά θέμα επιστημονικό, που συνδέεται με την ετυμολογία τής λέξης κατά τις επιταγές τής ιστορικής ορθογραφίας που εφαρμόζουμε στη γλώσσα μας. ΄Ετσι ό,τι φαίνεται να ξενίζει δεν είναι νεοτερισμός τής γλώσσας (πέρα από μερικές ορθογραφικές απλοποιήσεις που καθιερώθηκαν και από την καθαρεύουσα παλιότερα και, κυρίως, από τη γραμματική τής δημοτικής, όπως λ.χ. η ορθογραφία των -ότερος/-ότατος με -ο- σε όλες τις περιπτώσεις) αλλά προϊόν επιστημονικής διδασκαλίας. Και χρωστάμε πολλά και στους επιστήμονες που εργάστηκαν στον χώρο τής ετυμολογίας —σήμερα οι περισσότεροι γλωσσολόγοι έχουν στρέψει αλλού τα ερευνητικά τους ενδιαφέροντα— και, πολύ περισσότερα, στον αείμνηστο καθηγητή τής Γλωσσολογίας Νικόλαο Ανδριώτη, τού οποίου το «Ετυμολογικό Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής» (έκδ. Ιδρύματος Μ. Τριανταφυλλίδη), όπου κωδικοποιούνται κριτικά οι ετυμολογήσεις και οι ορθογραφίες των λέξεων που προκύπτουν από αυτές, αποτελεί πολύτιμο βοήθημα.
   Ας έλθουμε σε συγκεκριμένα παραδείγματα. Το αβγό (όπως έδειξαν ο Χατζιδάκις και ο Τριανταφυλλίδης), έχοντας τους φθόγγους βγ από φωνητική εξέλιξη, γράφεται κανονικά με -β- (τα ωά > ταουα > ταγουά > ταουγά > ταβγά > τ' αβγό). Όμοια και το αφτί (τα ωτία > ταουτία > ταφτία > τ' αφτί). Το αβγό δηλ., συνδεόμενο με την αρχ. λ. ωόν, και το αφτί, συνδεόμενο με την αρχ. λ. ωτίον (υποκοριστικό τού ους, ωτός), δεν δικαιολογούν αντιστοίχως γραφές με αυ (αυγό) και αυ (αυτί). Το αλλιώς έδειξε ο Στ. Ψάλτης ότι προέρχεται από το μεσαιωνικό αλλιώς, (στο οποίο μεταβλήθηκε με συνίζηση το επίρρ.αλλέως από επίθ. αλλέος, παράλληλο τού άλλος) και όχι από το επίθ. αλλοίος, που θα δικαιολογούσε τη γραφή αλλοιώς. Το παλιός γράφεται με ι, γιατί δεν είναι άλλο από το αρχ. παλαιός όπου το / e / (αι) συμπροφέρθηκε ως ι με το τονούμενο φωνήεν που ακολουθεί. Δεν πρόκειται δηλ. για τροπή τού αι σε η, όπως νόμιζαν παλιά και έγραφανπαληός, προτού η γλωσσολογία διδάξει ότι όταν έγινε η συμπροφορά (συνίζηση) τού αι σε ι σε νεότερους χρόνους ούτε το αι ήταν δίφθογγος (έγινε e ήδη στην αρχαία) ούτε το η ήταν μακρό! (έγινε παντού ι, «ιωτακίστηκε» όπως λέμε, στους πρώτους μεταχριστιανικούς αιώνες). Το ίδιο ισχύει και για το ελιά (από το ελαία), που παλιότερα γράφτηκε εσφαλμένα με -η- εληά (πρβλ. και μηλεά> μηλιά, νέος> νιός, πανωραία> πανώρια κ.λπ.). Το εταιρείαγράφεται σωστά με -ει- ως θηλ. (εταιρεία) τού αρχ. επιθέτου εταιρείος και όχι ως παράγωγο τού εταίρος, οπότε θα ήταν εταιρία (για θηλυκά από επίθετα πρβλ. φίλιος- φιλία, πλατύς- πλατεία κ.ά.). Το βρομώ γράφεται με -ο-, γιατί ο Χατζιδάκις έδειξε ότι παράγεται από το αρχ. βρομώ «κάνω κρότο» (επειδή ορισμένοι χαρακτηριστικοί κρότοι ακολουθούνται από δυσοσμία) και όχι από το βρώμα «φαγητό», γιατί τότε θα είναι βρωματίζω (πρβλ. χρώμα- χρωματίζω, θρύμμα- θρυμματίζω κ.λπ.). Το γλείφω γράφεται με -ει- (άλλο είναι το γλύφωμε -υ- απ' όπου το γλύπτης), γιατί παράγεται από το αρχ. εκλείχω (λείχω σημαίνει «γλείφω») με -φ- αντί -χ- κατά το αλείφω. Το κτήριο γράφεται με -η-, γιατί είναι από τοευκτήριον (οίκημα) «οίκος προσευχής». Το ρήμα κτίζω δεν μπορεί να δώσει παράγωγο σε -ριος που να δικαιολογεί γραφεί με -ι- (κτίριο), η δε παρετυμολογική σύνδεση ως εξήγηση θα αποτελούσε ερμηνευτικό τέχνασμα. Το πιρούνι γράφεται με -ι-, για να δηλωθεί με τον πιο απλό τρόπο η φωνητική τροπή τού -ε- (περόνη- περόνιον) σε -ι- (πιρούνι)· πρβλ. καιπιγούνι από μεσ. πουγούνι που προέρχεται από το αρχ. πωγώνιον, υποκορ. τού πώγων. Τοκαλύτερος γράφεται με -υ- (όχι καλλίτερος), γιατί σχηματίζεται κατά τη συγκριτική σε -ύτερος των επιθ. σε -ύς ( πλατύς- πλατύτερος, παχύς- παχύτερος, ταχύς- ταχύτερος κ.λπ. και καλός- καλύτερος, μεγάλος- μεγαλύτερος, πρώτος- πρωτύτερος/ πρωτύτερα, κοντά- κοντύτερα κ.τ.ό.).
   Απ' όσα είπαμε φαίνεται καθαρά ότι «προκλητικές ορθογραφίες» ελληνικών λέξεων, όπως αυτές που αναφέραμε, δεν είναι νεοτερισμοί τής δημοτικής αλλά επιστημονικές αποκαταστάσεις τής ορθής γραφής μέσω τής διαδικασίας τής ετυμολογίας. Και δεν χρειάζεται «να ξαναπάμε στο σχολείο» παρά να ανατρέχουμε συχνότερα σε έγκυρα λεξικά που περιέχουν τέτοιες πληροφορίες, όπως το τελευταίο (1995) έξοχο απόκτημα τής ελληνικής λεξικογραφίας, το «Νέο Ελληνικό Λεξικό» τού καθηγητή κ. Εμμ. Κριαρά, που είναι πολύτιμο βοήθημα και για τον πλούτο των ερμηνευμάτων του.

Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ, 20 Ιουλίου 1997

(www.lexicon.gr)